زلزله با بزرگاي ۵،۲ در فارياب و پمپاژ كاني‌هاي نادر در مرز استان كرمان و هرمزگان
مهدي زارع
در ساعت يك بامداد ۸ خرداد ۱۴۰۴ زمين‌لرزه‌اي با بزرگاي ۵،۲ در فارياب در جنوبي‌ترين بخش استان كرمان و در همسايگي استان هرمزگان رخ داد. اين پهنه در مرز رشته كوه چين‌خوردگي و راندگي زاگرس با روند شمال غربي-جنوب شرقي، منطقه بشاگرد و مكران به سمت جنوب شرقي و ريز ورقه ايران مركزي به سمت شمال/شمال شرقي فارياب در منطقه كرمان قرار گرفته است. در ۴۵ كيلومتري شرق فارياب، سامانه گسلي جيرفت يك پهنه گسلي امتدادلغز راست‌گرد است. اين سامانه گسلي با راستاي شمال- جنوب و رشته كوه‌هاي جنوب گلباف كرمان تا مكران در جنوب امتداد يافته و مستقيما از جيرفت و پهنه كهنوج و نزديكي منطقه فارياب عبور مي‌كند. اين سامانه به عنوان يك مرز زمينساختي اصلي عمل مي‌كند و جابه‌جايي بين منطقه برخورد زاگرس و منطقه فرورانش مكران را تسهيل مي‌كند.
زلزله‌هاي كم ژرفا عمدتا با سازوكار فشاري و امتداد لغز و اغلب با روند نزديك به شرقي غربي در ناحيه فارياب رخ مي‌دهد. دو زمين‌لرزه مشابه ۵،۲ و ۵،۴ در همين منطقه در ۷ فروردين ۱۳۹۹ با پس‌لرزه‌هاي متعدد همراه بودند. زمين‌لرزه 9 اسفند 1384 به بزرگاي ۵،۹ موجب آسيب به روستاي آب بيد فارياب و همچنين روستاهاي احمدي و باغ چنار شد. در اين منطقه نرخ لغزش ۲ تا ۵ ميلي‌متر در سال تخمين زده مي‌شود كه نشان‌دهنده انباشت كرنش قابل‌توجه است.
در شرق اين ناحيه زمين‌لرزه با بزرگاي ۷ تا ۷،۳ روي گسل جيرفت و سامانه گسله سبزواران، با گسيختگي تقريبا ۱۰۰ تا ۱۵۰ كيلومتر از اين سامانه گسله ممكن است. اگر چندين قطعه با هم و به طول تقريبا ۲۰۰ تا ۲۵۰ كيلومتر گسيخته شود در آن صورت بزرگاي بين ۷.۳ تا ۷.۷ نيز ممكن خواهد بود. چنين رويدادهايي در صورت كم ژرفا بودن كانون‌هاي زلزله خطر بسيار زيادي در پهنه رومركزي ايجاد مي‌كند.
نرخ لرزه‌خيزي بالاي فارياب ناشي از موقعيت منحصر به فرد آن در يك «منطقه انتقال تنش» زمينساختي است كه در آن سه سامانه اصلي زمينساختي به هم مي‌رسند. در «نقطه فشار» زمينساختي فارياب در مرز رشته كوه زاگرس، پهنه فرو رانش مكران و ريزورقه ايران مركزي، كرنش به گسل‌هاي منطقه متمركز مي‌شود. در انتقال از كوتاه‌شدگي زاگرس به پهنه فرورانش مكران نرخ لغزش ۲ تا ۵ ميلي‌متر در سال است. شكستگي‌ها و خميدگي‌ها، پهنه‌هاي تمركز تنش محلي ايجاد مي‌كنند. در اين پهنه در لايه لرزه‌زا و عمدتا در ژرفاي كمتر از ۲۰ كيلومتر بيشتر زلزله‌ها رخ مي‌دهند. رها شدن تنش در يك زلزله در يك قطعه تنش را در قطعات مجاور افزايش مي‌دهد. رخداد‌هاي متوسط به بالا معمولا در اين منطقه با فوجي از زلزله‌هاي كوچك و توالي‌هاي پس‌لرزه‌ها رخ مي‌دهد كه ماه‌ها طول مي‌كشند .
تغيير شكل توزيع‌شده در گسل‌هاي ثانويه به ويژه در گسل‌هاي راندگي نزديك افيوليت‌هاي فارياب به لرزه‌خيزي اين پهنه مي‌افزايند. حال چرا زمينلرزههاي بزرگ‌تر فراوان نيستند؟ در اين پهنه رها شدن مكرر تنش به جاي ابرلرزه‌هاي نادر معمول است. با اين حال، گسيختگي‌هاي همزمان در چند قطعه و رخداد زمينلرزههاي با بزرگاي بيش از ۷،۰ همچنان محتمل هستند اما كمتر رخ مي‌دهند.
بنابراين فارياب يك منطقه پرتنش زمينساختي است. موقعيت مكاني آن، پهنه انتقال تغيير شكل از زاگرس به مكران و ايران مركزي با توالي زمينلرزههاي متعدد و فوج‌گونه همراه مي‌شود.
در اين منطقه توجه به رابطه رخداد زمين‌لرزه‌ها با كاني‌زايي در پهنه گسل زمين‌لرزه‌اي فارياب بسيار حائزاهميت است. اين موضوع هم براي پيش‌بيني زمينلرزههاي بعدي و هم براي پيجويي عناصر نادر خاكي در منطقه اهميت راهبردي دارد. ارتباط بالقوه بين پمپاژ لرزه‌اي و غني‌سازي عناصر نادر خاكيREE در منطقه فارياب در جنوب غربي كرمان، با توجه به لرزه‌خيزي زمين‌شناسي منطقه، قابل بررسي است. پمپاژ لرزه‌اي فرآيندي است كه در آن زمين‌لرزه‌ها نفوذپذيري گذرا در امتداد گسل‌ها ايجاد مي‌كنند و باعث مي‌شوند سيالات ژرف در پوسته همزمان با زلزله به سمت بالا حركت كنند. گسيختگي گسل‌ها شبكه‌هاي شكستگي موقت ايجاد مي‌كند و حركت سيال را از ژرفاي 10 تا 20 كيلومتري تسهيل مي‌كند. سيالات ماگمايي و عناصر نادر خاكي مانند لانثانوم، سريم و نيوديميوم در سيالات گرمابي ظاهر مي‌شوند. نيوديميوم، سريم و لانثانوم همگي عناصر كمياب زمينند و در بسياري از مواد و صنايع، مانند باتري‌ها، ليزرها و آهنرباها استفاده مي‌شوند. سيالات پمپ شده در امتداد گسل‌ها مي‌توانند عناصر نادر خاكي را در اوفيوليت‌هاي فارياب تزريق كنند.
رگه‌هاي كوارتز-كربناته در امتداد گسل‌ها مي‌توانند ميزبان كاني‌هاي عناصر نادر خاكي باشند. سامانه‌هاي مشابه (مانند گسل سن آندرياس كاليفرنيا) تحرك عناصر نادر خاكي را از طريق پمپاژ لرزه‌اي نشان داده‌اند. البته هنوز كمبود شواهد مستقيم به دليل عدم مطالعه وجود دارد. هيچ مطالعه منتشر شده‌اي درباره غني‌سازي عناصر نادر خاكي در مناطق گسلي فارياب هنوز وجود ندارد. پمپاژ لرزه‌اي در فارياب كم‌ژرفا - كمتر از ۲۰ كيلومتر است. در منطقه اوبو (چين) ماگماتيسم بزرگ‌ترين ذخاير عناصر نادر خاكي و در گنبد المپيك -دم استراليا- هيدروترمال كنترل‌شده با گسل و در سامانه گسله سان آندرياس كاليفرنيا پمپاژ لرزه‌اي عناصر نادر خاكي مشاهده و گزارش شده است. در فارياب سنگ‌هاي افيوليتي منطقه مي‌تواند پهنه ميزبان عناصر نادر خاكي در پيرامون گسل‌هاي زمين‌لرزه‌اي باشد. در اين پهنه عناصر پمپ شده احتمالا در رگه‌هاي مرتبط با گسل يا هاله‌هاي دگرساني متمركز خواهد بود. اكتشافات آينده مي‌تواند در شبكه‌هاي شكستگي نزديك گسله‌ها و مناطق تماس افيوليتي انجام شود.